کوه گرفتگی

 از آنجایی که زمان قطع تنفس هنگام خواب حتی به ۱۵-۱۰ ثانیه می رسد عدم اطلاع از این پدیده ممکن است باعث وحشت کوهنوردان در هنگام شب گردد.
زمانی که با نفس کشیدن خود و یا یکی از دوستان که در خواب است مواجه شویم این پدیده یک امر طبیعی در هنگام شب در ارتفاعات است عارضه ای که در صورت شدید بودن آن باید مورد درمان داروئی قرار گیرد.
این پدیده به همراه علائم دیگر از عوارض عدم هم هوائی است که با هم بیماری حاد کوهستان خوانده می شود.
بیماری حاد کوهستان:
چنانچه بدون هم هوائی به ارتفاعات بالا صعود نمائیم واکنش بدن به کمبود اکسیژن با علائم زیر خود نمائی می کند :
- بی اشتهائی ، تهوع و استفراغ
- خستگی و ضعف
- گیجی و منگی و سردرد
- بی خوابی ( قطع و وصل تنفسی )
- عدم تشخیص صحیح ( قاطی کردان )
- خوابهای آشفته
•راستی چه کسانی به این بیماری دچار می شوند؟
واقعیت این است که هر کس که به ارتفاعات بالا صعود نماید در معرض ابتلا به این بیماری قرار می گیرد. عامل اصلی ابتلا یا عدم ابتلا سرعت صعود است ؛ هر چه قدر سریعتر صعود نمائیم امکان بروز بیماری بیشتر می شود . هیچ روشی وجود ندارد که از قبل بتواند در مورد ابتلا و یا عدم ابتلا به این مشکل اظهار نظر نماید . ممکن است کسانی که در ارتفاعات پائین یعنی حدود ۲۵۰۰ متر به این بیماری دچارشوند.کسانی که قبلا ارتفاعات بسیار بالاتر را بدن مشکل تجربه کرده اند.
بنابراین به قانون طلائی شماره صفر می رسیم که می گوید :
" هیچ اشکالی ندارد که به این بیماری دچار شویم مشکل زمانی است که جان ما در اثر این بیماری به مخاطره افتد "
توجه داشته باشیم که ابتلا به این بیماری هیچ ارتباطی به سن،جنس،آمادگی بدنی و صعود های موفق قبلی ندارد . همین طور اقرار به ابتلا به این بیماری به هیچ وجه از شایستگی های کسی نمی کاهد . بنابراین نباید به هیچ وجه علائم را مخفی وقبل ازهم هوا شدن به صعود ادامه داد.
قانون طلائی شماره یک : " هرعارضه ای درارتفاع به علت بیماری ارتفاع است مگر خلاف آن ثابت شود ."
بنابراین وجود سر درد،حالت تهوع،ضعف،خستگی امری طبیعی و عادی نیستند و نشانه وجود کوه گرفتگی است.
چگونه می توان از کوه گرفتگی جلوگیری کرد ؟
رعایت سرعت منطقی در صعود، مساوی باهم هوائی و هم هوائی مساوی با پیشگیری از کوه گرفتگی است. درست است که زمان و سرعت هم هوائی در اشخاص مختلف متفاوت است اما به طور کلی رعایت اصول زیر ضروری است :
۱ – از ۳۰۰۰ متر به بالا محل خواب هر شب نباید بیش از ۳۰۰ متر از محل خواب شب قبل بالاتر باشد.
۲ – از ۳۰۰۰ متر به بالا و به ازاء هر ۱۰۰۰ متر که به روش فوق صعود می شود باید دو شب را در آن ارتفاع سپری نمود مثلاً چنانچه با روش فوق به بارگاه سوم در جبهه جنوبی دماوند صعود نمائیم ، باید دو شب را در آنجا سپری کنیم تا بتوانیم شب بعد را درارتفاع ۳۰۰ متری بالاتر از بارگاه سوم بگذرانیم .
۳ – صعود به ارتفاع بالا ؛ خواب در ارتفاع پائین تر
 ** توجه داشته باشیم که رفتن و برگشتن به ارتفاعات بالا حتی ۵ و ۶ هزارمتری چنانچه در یک روز انجام شود و نیازی به شب مانی در ارتفاعات بالا نداشته باشدمشکلی ایجاد نمیکند، زیرا مشکل اصلی ما خواب در ارتفاعات است که عوارضی مانند : بدخوابی ، قطع و وصل تنفس ، خواب های آشفته و ابتلا به تورم مغزی و ریوی را ایجاد می نماید. این عوارض عمدتاً در هنگام شب اتفاق می افتد، زمانی که به دلیل خواب و از بین رفت حرکات ارادی بدن،تنفس تنها تحت اثر مراکز دوگانه مغز که قبلا به آنها اشاره شد صورت میگید و قطع و وصل تنفس پیش می آید که باعث کمبود اکسیژن و ایجاد تورم ریوی و مغزی می شود .
روش مقابله با کوه گرفتگی چیست؟
اصل اول بعد از ابتلا به کوه گرفتگی عدم صعود به ارتفاع بالاتر است. چنانچه یک یا چند مورد علائم کوه گرفتگی را مشاهده کردیم به هیچ وجه نباید به ارتفاعات بالاتر صعود نماییم . سرپیچی از این قانون ، خطر مرگ را به دنبال دارد.!!!
قانون طلائی شماره دو : " هیچ گاه با وجود داشتی علائم کوه گرفتگی به صعود ادامه ندهید "
لازم است در همان ارتفاع بمانید تا علائم رفع و در حقیقت هم هوائی صورت گرفته و سپس به صعود ادامه داد.
- موارد شدید بیماری کوهستان
بیماری کوهستان یک طیف گسترده را تشکیل می دهد که می تواندبا یک سردرد ساده شروع و به مرگ ختم شود.چنانچه صعود ادامه یابد به دلیل کم شدن فشار هوا و فرار مایعات از خون از طریق جداره مویرگها به داخل بافت مغزی و همینطور بافت های ریه ، (( اِدِم ))  ایجاد میشود. تورم مغزی ممکن است توام با تورم ریوی و یا بدون آن باشد . در این حالت مغز و ریه قادر به ادامه فعالیت طبیعی خود نبوده و علایم تورم مغزی و یا ریوی ایجاد می شود .
تورم مغزی و علائم آن ( اِدِم مغزی )
چنانچه تورم مغزی پس از وقوع معالجه نشود به سرعت گسترش یافته و در عرض چند ساعت به زندگی شخص خاتمه می دهد.شخص در این حالت دچار اختلال حواس ،انجام اعمال عجیب و غریب و گفتن کلمات بی معنی و خواب آلودگی می شود و معمولا ازدرک وضعیت بحرانی خود و اینکه دچار بیماری شدید شده است عاجز می ماند.به همین دلیل هیچگاه نباید آنها را تنها گذاشت. در این زمان شخص به هنگام راه رفتن تلوتلو می خورد و قادر به حرکت در یک خط مستقیم نمی باشد.( که این خود بهترین آزمایش برای تشخیص تورم مغزی می باشد)اولین اقدام ،پس از تشخیص تورم مغزی،هدایت کردن بیمار به ارتفاع پائین تر است.همانطور که اشاره شد متاسفانه این مشکلات اغلب در شب اتفاق می افتد.هنگامی که انتقال بیمار به پائین بسیار مشکل تر از روز است، تاخیر در کم کردن ارتفاع و موکول کردن کار به فردا ممکن است باعث از دست رفتن جان بیمار شود . بنابراین لازم است سریع نسبت به انتقال بیمار به ارتفاعی که شب قبل را راحت در آن گذرانیده و یا حداقل به ۷۰۰-۶۰۰ متر پائین تر اقدام شود.
تورم ریوی ( اِدِم ریوی )
جمع شدن مایعات در بافت های ریه باعث تورم ریه شده و علائمی مانند : خستگی مفرط ، تنگی نفس حتی در زمان استراحت، سرفه های شدید همراه با خلط آبکب و معمولا صورتی رنگ ، قل قل کردن ریه هنگام تنفس به همراه خرخر و کبود شدن ناخن ها و لب ها را به وجود می آورد . لازم به ذکر است که گاه این علائم بدون وجود علائم دیگرِ مربوط به کوه گرفتگی مانند : سردرد،تهوع و استفراغ و بدخوابی و گاه همراه آن دیده می شود. این بیماررا درست مانند کسانی که به تورم مغزی مبتلا شده اند باید سریعاً به پائین منتقل کرد .
خوشبختانه انتقال سریع به پائین ، هم تورم مغزی و هم تورم ریوی  را به سرعت بهبود می بخشد و بیمار پس از رفع عوارض که نشان از هم هوائی دارد می تواند با توجه به همه شرایط صعود خود را ادامه دهد .
قانون طلائی شماره سه : " در صورت وخامت اوضاع ، بیمار سریعاً فرود آورید"
همان طور که اشاره شد بیمار معمولاً قادر به تشخیص وضع خود نمی باشد.
بنابراین :
قانون طلائی شماره چهار : "هیچ گاه شخص مبتلا به بیماری حاد کوهستان را تنها نگذارید "
درمان داروئی کوه گرفتگی:
علاوه بر توقف در ارتفاعی که در آن دچار کوه گرفتگی شده ایم و یا کم کردن ارتفاع ،در صورت شدت عوارض لازم است به تجویز دارو بپرداریم.
مسکن ها :
برای رفع سردرد می توان از مسکن های ملایم استفاده ؛ مانند استامینوفن و بروفن ( این دارو به علت ایجاد پوکی استخوان از فارماکوپ داروئی خارج شده است )
به یاد داشته باشید که از مسکن های مخدر دار مانند استامینوفن کودئین دار نباید استفاده کرد زیرا مخدرها باعث کند کردن حرکات تنفسی می شود که در این شرائط خطر ناک است.
استازولامید – DIAMOX
اصلی ترین و مؤثرترین دارو در معالجه و گاه پیشگیری کوه گرفتگی استازولامید می باشد.مکانیسم اثر این دارو از طریق تحریک کلیه ها به ترشح مقدار بیشتر بیکربنات از خون به ادرار و برگرداندن حالت قلیائی خون که در اثر تنفس سریع ایجاد شده است به حالت اسیدی و ایجاد تعادل اعمال می گردد.به این ترتیب عوارض ناشی از کوه گرفتگی مثل قطع و وصل تنفسی شبانه و بقیه عوارض بهبود یافته و یا به طور کامل از بین می روند. می توان گفت که کار این دارو کمک به هم هوائی و تسریع در ایجاد آن می باشد . مهمولا برای هر ارتفاعی هم هوائی بین ۴۸-۲۴ ساعت انجام میشود؛ با کمک استازولامید این زمان را میتوان به ۲۴-۱۲ ساعت تقلیل داد.لازم به ذکر است به هیچ وجه نباید در شرایط عادی برای هم هوا شدن از این دارو استفاده کرد ؛ زیرا این احتمال وجود دارد که مصرف دارو سبب عوارض جانبی و کم اهمیت مانند :بی حسی،خواب رفتگی،مورمورشدن دست و پاها و یا ایجاد صدا در گوش و اختلال در چشائی و بینائی گردد. لازم به ذکر است که این عوارض معمولا با قطع دارو به تدریج از بین میرود.
مواردی که می توانیم و باید از استازولامید استفاده نمائیم :
۱-     درمان اختلالات تنفسی شبانه
۲-     در زمانی که نیاز به صعود سریع به ارتفاعات داریم
۳-     در کسانی که سابقه ابتلا به بیماری را در صعودهای قبلی داشته اند
لازم به ذکر است که استازولامید از خانواده سولفامیدهاست و کسانی که به این قبیل داروها حساسیت دارند نباید از آن استفاده کنند. ( به طور کلی دارو باید زیر نظر پزشک مصرف شود )
با توجه به اینکه به چه منظوری از این دارو استفاده می شود دوز(میزان) دارو متفاوت است :
۱ – برای سرعت بخشیدن به هم هوائی : ۲/۱ قرص ( قرص های ۲۵۰ میلی گرمی) هر ۱۲ ساعت یک بار یک تا دو روز پیش از صعود به ارتفاعات بیش از ۳۰۰۰ متر. خوردن دارو باید تا سه روز پس از رسیدن به ارتفاع نهائی مورد نظر ادامه یابد.
۲ – برای درمان قطع و وصل تنفسی شبانه ۲/۱ قرص ، یک ساعت قبل از خواب
۳ – برای درمان کوه گرفتگی شدید ( تورم مغزی و ریوی ) روزی ۳-۲ قرص به مدت سه روز
 باورهای اشتباه در مورد این دارو :
با توجه به اثرات معجزه آسای این دارو افسانه ها و توهماتی در مورد آن در بین کوهنوردان رایج شده است مثلا :
۱ – استازولامید مشکل کوه گرفتگی را به طور کامل حل کرده است !!!
این طور نیست ، فقط زمان هم هوائی کوتاه می شود. چنانچه صعود سریع در پیش باشد تنها ؛ خوردن استازولامید نمی تواند همه مشکلات را از بین ببرد عدم توجه به این واقعیت می تواند خطر جانی در پی داشته باشد.
۲ – با خوردن استازولامید می توانیم با وجود داشتن علائم کوه گرفتگی به صعود ادامه دهیم!!!
واقعیت جز این است . در صورت بروز علائم حتماً باید در همان محل ماند و یا به پائین تر آمد، حتی در خوردن این دارو قانون طلائی دو را به خاطر داشته باشید.
۳ – قطع دارو باعث تشدید علائم می شود!!!
خیر با قطع دارو وضع بیمار تغییر نمی کند. در حقیقت وضعی پیش می آید مانند زمانی که دارو استفاده نشده است .
دکزامتازون
داروی دیگری که در معالجه کوه گرفتگی بسیارمؤثراست  دکزامتازون از خانوادة استروییدها ( کورئن ) هاست. لازم است این دارو حتماً تحت نظر پزشک مصرف شود.
کیسه فشار
برای ایجاد وضعیت عادی شبیه وضعیت هوا در کنار دریا از کیسه مخصوص که هوای داخل آن شبیه هوای کنار دریاست در ارتفاعات بالا استفاده می شود. بیمار را برای مدتی در آن قرار دهید تا به حال عادی برگردد.
 چند نکته بسیار مهم :
۱- هر سردردی به علت کوه گرفتگی نیست. بسیار اتفاق می افتد که بدون داشتن علائمی چون : تهوع،استفراغ،ضعف و خستگی دچار سردرد شده ایم .این سر درد اغلب در اثر کم آبی بدن ایجاد می شود و با نوشیدن مقداری آب درد از بین می رود. به یاد داشته باشیم که سر درد در اثر کوه گرفتگی معمولا در پیشانی ایجاد می شود. نوشیدن روزانه 7-6 لیتر آب درارتفاعات توصیه می شود.
۲-  از مصرف : مشروبات الکلی،قرص های خواب آور،مسکن های مخدر اجتناب نمائید.
۳-  چنانچه در موقع هم هوا شدن دچار تکرر ادرار نشده اید ، به احتمال زیاد به علت کم آبی بدن است ، نوشیدن آب را فراموش نکنید. به یاد داشته باشید که بدون ازدیاد ادرار هم هوا شدن مقدور نیست.
۴-  قوانین طلائی کوه گرفتگی را فراموش نکنید:
قانون طلائی پنج : " مهم این نیست که به این بیماری دچار شویم مهم این است که به دلیل آن جانمان را به مخاطره نیفتد." 

ماخذ: فصلنامه کوه / شماره ۴۰ پائیز ۱۳۸۴/ دکتر محمد رفیع جلالی